सम्यक ग्रीन, नाशिक हिरवा कोपरा

घरातल्या छोट्याशा बाल्कनीत किंवा घराच्या परिसरात आपल्या हौसेचा हिरवा कोपरा अंकुर धरत असतो. आपण त्याला जिवापाड जपतो, तरीही कधीतरी तो रागावतो, मलूल, निराश होतो. हा कोपरा कायम प्रसन्न, टवटवीत राहावा यासाठी आनंदाची लागवड करणारी लेखमाला आपणा पुढे सादर करताना आम्हाला आनंद होत आहे. मागील काही वर्षात आम्ही आमच्या शेतावर तसेच आमच्या बाल्कनीत केलेल्या शहरी सेंद्रिय शेतीच्या प्रयोतून आणि मीटर मैत्रिणींशी चर्चा करताना जे उमगलं तेते वाचनीय स्वरूपात येथे मांडले आहे. यातील बहुंतांश लेख या आधी लोकमत सखींमध्ये हिरवा कोपरा सदरात प्रकाशित झाले आहेत आणि पुस्तक रूपातही उपलब्ध आहेत. आपल्या चांगल्या प्रतिक्रिया आमचा उत्साह वाढवतील आणि टीकात्मक प्रतिक्रिया आम्हाला नव्याने विचार करायला प्रेरणा देतील हा आत्मविश्वास वाटतो. आपल्या सर्व प्रतिक्रिया निःसंकोच पणे नक्की  कळवाव्यात ही विनंती.. email mandarcv@samyakgreen.in  या निमित्ताने आमच्या अभिनव सामाजिक उद्योजकतेचा परिचयही करून देणे अगत्याचे ठरेल.    आरोग्यम धनसंपदा असे आपण मानतो. आपल्या कुटुंबाला पौष्टिक, सकस आहार मिळावा ...

हिरव्या कोप:या’बाबत मित्नमंडळींशी चर्चा करताना अनेक जण सांगतात की, करावंसं वाटतं पण ‘हिरवा कोपरा’ जोपासण्यासाठी वेळ हवा, तोच आम्हाला मिळत नाही. वेळ नाही असं कारण सांगून निराशेचा सूर लावतात. अनेक ठिकाणी नवराबायको दोघंही नोकरी करणारे, दोघांना फुरसत नाही, मग इच्छा असूनही ‘हिरवा कोपरा’ जोपासण्यासाठी आम्हाला पुरेसा वेळ मिळत नाही, आम्ही काय करू, असा त्यांचा प्रश्न असतो. त्याच प्रश्नांची उत्तरं थोडा प्रयत्न केला तर नक्की शोधता येतील. आपल्यापैकी बहुतांश जण मॉर्निग वॉकला जातातच. पुण्यात राहणारा अनुरागही रोज मॉर्निग वॉकला जातो. जाताना छोटीशी पिशवी सोबत घेऊन जातो. परिसरातील मोठय़ा झाडांखाली जमा झालेला पालापाचोळा त्या पिशवीत भरून आणतो. महिन्यातून एकदा आणलेला पिशवीभर पालापाचोळा त्याच्या ‘हिरव्या कोप:या’साठी भरपूर होतो, आणि त्यासाठी त्याला वेगळा वेळही खर्च करावा लागत नाही.  नाशिकमध्ये राहणा-या रश्मीनं घरी दूध घालायला येणा:या शेतकयालाच सांगून ठेवलंय, तो अधनमधनं तिला गोमूत्रही आणून देतो. अशा रीतीनं रोजच्याच कामात आणि दिनचर्येत थोडीशी कल्पकता आणली तर छोटासा हिरवा कोपरा जोपासण्यासाठी खूप ...

कोणत्याही कामाची सुरुवात करताना प्रश्न पडणं  ही चांगली गोष्ट आहे. पण, एक आहे प्रश्न पडले की ते तिथेच सोडून न देता त्याची उत्तरं शोधली तर मनात ठरवलेल्या कामाला गती आणि दिशा मिळते.  ‘हिरवा कोपरा’च्या बाबतीतही नेमकं हेच होत आहे.  आपल्या घरात ‘हिरवा कोपरा’ची निर्मिती करताना वाचकांना अनेक प्रश्न पडतात. त्यातलेच एक वाचक मित्र गणोश रसाळ. आपल्या घरात हिरवा कोप:याची सुरुवात कशी करावी? साहित्याची जुळवाजुळव कुठून करावी? त्यासाठीचं मार्गदशन करणारं एखादं पुस्तक आहे का? त्यासाठी लागणारं प्रशिक्षण कुठे मिळेल का? असे अनेक मूलभूत प्रश्न त्यांना पडले आहेत?  त्यांच्याप्रमाणं अनेकांनाही असे प्रश्न पडतात. अनेकजणांनी बाजारातून कुंडय़ा, माती, रोपे विकत आणून उत्साहात ‘हिरव्या कोप:या’ची सुरुवात केली पण काही दिवसांतच त्यांचा उत्साह मावळला. माङया नाशिकच्या एका मैत्रिणीच्या गच्चीवर जवळ जवळ शंभर एक कुंडय़ा नुस्त्या पडून आहेत. प्रत्येक सोसायटीच्या आवारात प्रवेश केल्यावर अशाच टाकून दिलेल्या अनेक कुंडय़ा दिसतात. याचं कारण म्हणजे त्या सर्व उत्साही मंडळीनी सुरु वात करताना त्यांना पडलेल्या प्...

पूर्वी पुण्यात राहणा:या सरबजित सिंग यांना व्यावसायिक कारणानं दिल्लीला स्थायिक व्हावं लागलं. पुण्यात असताना त्यांच्या बाल्कनीतला ‘हिरवा कोपरा’ कायम फुललेला असायचा. दिल्लीच्या त्यांच्या घरी मात्र तेवढी जागा उपलब्ध नव्हती. पण ‘हिरव्या कोप:या’चा छंद मात्र त्यांनी सोडला नाही. स्वत:ची कल्पकता वापरून चार इंची पीव्हीसी पाइप वापरून भाजीपाल्याचं व्हर्टिकल गार्डन तयार केलं. आता दर महिन्याच्या एका रविवारी त्यांचं संपूर्ण कुटुंब माती, शेणकाला आणि पालापाचोळा यात रमलेलं असतं. त्यांच्या ‘हिरव्या कोप:यात’ ते ‘वाल’ आणि पालेभाज्या पिकवतात.   पुण्यात राहणा:या श्रवणीच्या घराला बाल्कनी नाही पण तिने घरात जिथे जिथे ऊन येतं तिथे तिथे छोटय़ा वनस्पती लावल्या आहेत. चहाच्या कपाचा कान मोडला की ते कप टाकून दिले जातात. श्रवणीनं याच कपांमध्ये माती भरून त्यात कोथिंबीर लावली आहे.  म्हणजे काय तर ‘हिरवा कोपरा’ फुलवताना आपल्याकडे किती जागा आहे यापेक्षाही आपल्याकडे असलेल्या जागेचा आपण कल्पक वापर कसा करतो हे जास्त महत्त्वाचं असतं. आपल्याकडे जागा कमी असेल तर उगीचच मोठय़ा कुंडय़ांचा प्रयोग करू नये. मिनरल ...

महेश आणि वंदना आमचे कौटुंबिक मित्र. महेश अभियांत्रिकीचा प्राध्यापक आणि वंदना शासकीय अधिकारी. दोघेही झाडांमध्ये रमणारे. आपल्या बंगल्याच्या परिसरात जिथे जागा मिळेल तिथे त्यांनी वेगवेगळी झाडं तर लावली आहेतच, पण त्याचबरोबर कुंड्यांमध्ये वेगवेगळा भाजीपालाही लावला आहे. पण लावलेल्या झाडांवर सातत्याने येणार्‍या रोगाने दोघेही हैराण आहेत. एकदा प्रत्यक्ष त्यांच्या बागेला भेट देण्यासाठी त्यांच्या घरीच गेलो.  बागेचे, आजूबाजूच्या परिसराचे बारीक निरीक्षण केल्यावर लक्षात आले की, समोरच पेरूची भली मोठी बाग आहे. फळबागामध्ये किडी येतातच. वार्‍याबरोबर या किडीही सहजपणे वंदनाच्या बागेत येत असाव्यात, असं लक्षात आलं. मात्र हे कारण नष्ट करणं वंदनाच्या हातात नव्हतं.  तरीही त्यावर उपाय तर करायलाच हवा, आणि तो होता सेंद्रीय पद्धतीनं किटक नियंत्रण करणं ! ते कसं करावं यासाठी थोडा विचार, थोडं निरीक्षण करायला हवं.  अनेकदा काही सोसायटींच्या आवारात प्रवेश करताच आपल्याला मोकळ्या जागेत, जिन्यात पडून असलेल्या कुंड्या दिसतात. काही कुंड्यात मेलेली झाडं दिसतात. काही ठिकाणी अनेक नागरिक उत्साहानं बागकाम...

आम्ही शाळेत असताना दुधाच्या पिशव्यांमध्ये, घरात रिकाम्या झालेल्या तेला-तुपाच्या डब्यांमध्ये झाडं लावायचो. त्या दुधाच्या पिशवीतील हळूहळू मोठय़ा होणार्‍या झाडाची मुळं पिशवीतून बाहेर यायची, असं व्हायला लागलं की, झाड जवळच्या बागेत किंवा मोठय़ा पिशवीत लावायचं. तेव्हा कुंड्या बर्‍याच महाग असायच्या आणि घरात रिकाम्या होणार्‍या तेला-तुपाच्या डब्यांचं आरक्षण आधीच दुसर्‍याच कारणांसाठी झालेलं असयाचं.  आता बाजारात वेगवेगळ्या प्रकारच्या कुंड्या मिळतात. आपला ‘हिरवा कोपरा’ अधिकाधिक सुंदर आणि समृद्ध बनवण्यासाठी योग्य प्रकारच्या आणि आकाराच्या कुंड्या निवडणं सगळ्यात महत्त्वाचं काम असतं. हे काम नियोजनबद्ध पद्धतीनं केलं नाही तर मात्र पुढे झाडांच्या वाढीचे, जागेच्या उपयोगाचे वेगवेगळे प्रश्न निर्माण होतात.   बाजारात विविध आकाराच्या आणि प्रकारच्या कुंड्या मिळतात. आपल्या हिरव्या कोपर्‍यातील शहरी शेतीसाठी उपयुक्त कुंड्या निवडताना विविध प्रकारच्या कुंड्यांचे फायदे-तोटे समजावून घेणं गरजेचं आहे. कुंड्या निवडताना  आपला हिरवा कोपरा सुबक आणि सुंदर दिसणं महत्त्वाचाचं आहे. हा हेतू साध्य करायला ...

आपल्याला जर आपल्या ‘हिरव्या कोप-या’त भाजीपाला लावायचा असेल तर पहिल्या पावसानंतरचे दिवस हा उत्तम कालावधी असतो. पण नुस्तं पेरलं बी तर आपली लागवड यशस्वी होत नाही. त्यासाठी भाजीपाल्याची लागवड करताना लागवडीचे नियमही काटेकोर पाळावे लागतात. शिवाय जे रोप लावू त्या रोपाचं बालसंगोपन होणंही तितकंच गरजेचं आहे. लागवड आणि संगोपन करण्याचे काही टप्पे, नियम आणि शिस्त आहे. ती समजून घेतली तर आपला भाजीपाला चांगलं बाळसं धरेल.  भाजीपाला लावण्याचे नियम पूर्णत: वाळलेला पाला पाचोळा, कुजलेलं शेणखत, संजीवक माती यासारख्या सेंद्रिय पदार्थानी भरलेल्या कुंडय़ांमध्ये पहिल्या पावसानंतर गोमूत्र आणि शेणकाला याचं द्रावण घालावं.   कुंडय़ांमध्ये उगवलेलं अनावश्यक तण उपटून पुन्हा मातीत गाडून टाकावं. प्रत्येक कुंडीचं निरीक्षण करून त्यातल्या पाण्याचा नीटपणो निचरा होत आहे ना, याची खात्री करावी.  ही सगळी तयारी झाल्यावर पहिल्या पावसानंतर आपला ‘ हिरवा कोपरा’ खरिपाच्या लागवडीसाठी तयार झाला आहे असं समजावं.  सर्व प्रथम आपण आपल्या ‘हिरव्या कोप:या’त कोण कोणती पिकं घेणार आहोत याची यादी करावी. त्यान...

आपल्या ‘हिरव्या कोप-या’चा स्वभाव प्रत्येक ऋतूनुसार बदलत असतो. प्रत्येक ऋतूत होणारे वातावरणातील बदल लक्षात घेऊन त्या-त्या ऋतूच्या स्वागताची तयारी करणं म्हणूनच महत्त्वाचं असतं. यावर्षी पाऊस कधी येणार, किती येणार याबाबतच्या बातम्या यायला सुरुवात झाली आहे. पावसाळ्याच्या आगमनापूर्वी आपणही आपल्या ‘हिरव्या कोप:या’ची तयारी करायला हवी. पावसाळ्यापूर्वी शेतकरी आपल्या शेताची नांगरणी करतात, शेतातील माती खरिपाच्या पिकासाठी तयार व्हावी म्हणून वर्षभर साठवलेले शेणखत शेतात नेऊन पसरवतात, शेतातील अनावश्यक तण वेचून बांधावर नेऊन टाकतात. आपल्यालाही आपल्या ‘हिरव्या कोप:या’ची अशीच मशागत करायची आहे आणि तीही पावसाळ्यापूर्वीच.  कुंडय़ांची मशागत कशी करावी 1. ज्या कुंडय़ांतील वनस्पतींचं जीवनचक्र  पूर्ण झालं असेल त्या कुंडय़ा रिकाम्या कराव्यात आणि त्यातील माती एखाद्या प्लॅस्टिकच्या कागदावर पसरवून किमान दोन दिवस उन्हात ठेवावी.  2. दुस:या दिवशी सायंकाळी या पसरलेल्या मातीवर शेण आणि गोमूत्रचा किमान तीन दिवस कुजवलेला पातळ शेणकाला शिंपडावा.  3. तिस:या दिवशी कुंडय़ांचं पुनर्भरण करण्यासा...

व्हॉट्स अॅपसारख्या सोशल मीडियामुळे कॉलेजच्या मित्र-मैत्रिणी पुन्हा संपर्कात आल्या आहेत. सुमिता पाटील आम्ही कॉलेजमध्ये असताना आमची सिनियर होती.  आता मुंबईत राहते. मुंबईतील तिच्या घरी तिनंही एक छोटासा हिरवा कोपरा फुलवला आहे. तिने व्हॉट्स अँपवर मला तिच्याकडच्या मिरचीच्या झाडांचे फोटो पाठवले.  सुमीची तक्रार; ‘झाडांना मिरच्याच लागत नाहीत, असं का?’ मी तिला काही खतांची उपाययोजना सुचवली. पण फरक काही पडला नाही. मग मी तिला विचारल, ‘तू कुंड्यांमध्ये काय टाकलं होतं? ती म्हणाली, ‘कुंड्या भरताना जवळजवळ निम्म्या भागात भुईमुगाच्या शेंगांची टरफलं टाकली होती.’ साहजिकच भुईमुगाच्या शेंगांची सालं जसजशी कंपोस्ट होत गेली तशी कुंडीतील माती अधिकाधिक नत्रयुक्त होत गेली आणि फुलं-फळं धारणेसाठी आवश्यक इतर पोषणमूल्यांच्या कमतरतेमुळे  मिरच्यांचा फक्त पर्णसंभारचं वाढत गेला. मातीतच कस नाही, तर झाड फळ कसं धरेल? खरंतर झाडांची यथायोग्य वाढ व्हावी म्हणून कुंड्या भरतानाच त्यातील पोषणमूल्यांचा विचार करणं गरजेचं असतं. जमिनीवर वाढणार्‍या वनस्पतींपेक्षा कुंड्यात वाढणार्‍या वनस्पतींचं विज्ञान थोडंसं वेगळं ...

आमच्या शेतातील पाला पाचोळा आम्ही वर्षभर जमा करतो.  त्यावर गोमूत्र आणि  शेण खताची साधारणत: चार महिन्यांची प्रक्रि या करून त्यापासून उत्तम प्रतीचं कंपोस्ट खत तयार करतो. शहरात राहणारे अनेक मित्र-मैत्रिणी आमच्या शेतात येवून शेतात पडलेला पाला पाचोळा, संजीवक माती या  सेंद्रिय घटकांनी कुंड्या भरून नेतात. कुंड्या  भरताना त्यांचा कल जास्तीत जास्त सेंद्रिय खत भरण्याकडे असतो. जास्तीत जास्त सेंद्रिय खत वापरल्यानं आपला ‘हिरवा कोपरा’ अधिक उत्पादक होतो हा मात्र त्यांचा केवळ गैरसमज.  कधी कधी खतांच्या अतिरिक्त वापरामुळेही वनस्पतींवर विपरीत परिणाम होतो.  सर्व वनस्पतींना नायट्रोजन, पोटयॅशियम आणि फॉस्फरस या प्राथमिक अन्नद्रव्यांची गरज असते. बहुतांश कंपोस्ट खतं याची गरज पूर्ण करतात.   या शिवाय कॅल्शियम, मॅग्नेशियम आणि  सल्फर ही द्वितीय अन्नद्रव्यंही वनस्पतींच्या आरोग्यदायी वाढीसाठी गरजेची असतात. याशिवाय इतर आठ सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचीही वनस्पतींना अत्यल्प प्रमाणात गरज असते.  सर्व प्रकारची अन्नद्रव्यं वनस्पतींना उपलब्ध व्हावीत म्हणून कोणत्याही एकाच प्रकारच्...

‘माझ्या  हिरव्या कोप:यात उंदीर झाले आहेत उपाय सुचवा’ असा मेसेज व्हॉट्सअॅपच्या ग्रुपमध्ये आला. माङया इतर मित्र-मैत्रिणींनी ‘आमच्या हिरव्या कोप:यात खूप झुरळं होतात’,   ‘लाल मुंग्या फार झाल्यात’ या आशयाचे अनेक प्रश्न ङोलले आहेत. पुण्याच्या महात्मा सोसायटीत राहणा:या प्रसादच्या गच्चीवर मोठय़ा श्रमानं तयार केलेल्या भाजीपाल्याच्या मळ्यात उनी (व्हाइट ग्रब) झाली होती. आपल्या हिरव्या कोप:यातील मातीचे आरोग्य बिघडले की असे न बोलावलेले पाहुणो येणारच. आणि म्हणूनच कुंडीच्या वर असलेल्या वनस्पतींची आपण जेवढी काळजी घेतो तेवढीच काळजी कुंडीतील मातीच्या आरोग्याची घेणंही गरजेचं आहे आणि त्यासाठी आपल्या कुंडय़ातील माती संजीवक माती असणं गरजेचं आहे.    पर्यावरणाचा विचार करताना अनेक वेळा जमिनीवरील प्राणी, पक्षी, झाडे-झुडपं आणि वातावरणाचा विचार होतो. परंतु पर्यावरणामध्ये माती आणि मातीखालील किडी आणि सूक्ष्म जिवांची वैविधता अनेक अंगांनी महत्त्वाची आहे. मातीतील कच्च्या स्वरूपातील विघटनशील जैविक पदार्थांचे यथायोग्य विघटन करून त्यातून निर्माण होणारी अन्नद्रव्ये पुरविण्याचे काम हे मातीतील जीव...

आपल्या ‘हिरव्या कोपर्‍या’त आपल्याला आवडणार्‍या वेलवर्गीय भाज्या लावाव्यात असे सर्वांनाच वाटत असतं. पण भाज्यांचे वेल तर खूप मोठे होतात, त्यात त्यांना वाढायला छानसा मांडवच करायला हवा, आपला हिरवा कोपरा तर खूपच लहान आहे मग भाज्यांचे वेल कसे लावणार असा विचार करून अनेकजण इच्छा असूनही  वेलवर्गीय भाज्या लावत नाहीत. मात्र थोडासा शोध घेतला तर आपल्या छोट्याशा ‘हिरव्या कोपर्‍या’तही आपल्याला वेलवर्गीय भाजीपाला लावता येईल.  सर्वप्रथम आपल्याला कोणत्या वेलवर्गीय भाज्या लावायच्या आहेत याचं नियोजन करायला हवं. बाल्कनीत लाल भोपळा आणि दुधी भोपळा लावण्यासाठी कुंडीच्या चारही बाजूंनी किमान चार फूट जागेची गरज असते. पण गच्चीवर मात्र या दोन भाज्या अगदी मस्त वाढतात. कारली, काकडी, तोंडली यांसारख्या भाज्या आपण बाल्कनीसारख्या लहान जागेतही सहज लावू शकतो. तोंडली तोंडल्याचा वेल बहुवर्षीय आहे. साधारणत: १४ ते   १६ इंची कुंडीत तोंडल्याचा वेल छान वाढतो. कुंडीतील माती सातत्यानं हलवून त्यात दर महिन्यास किमान १00 ग्रॅम सेंद्रिय खत घालत राहिल्यास वर्षभर तोंडली मिळत राहतात. कुंडीत तोंडल्याचा वेल वा...

पुण्यात राहणा:या स्वातीताईंनी त्यांचा ‘हिरवा कोपरा’ पाहायला बोलावलं. तिस:या मजल्यावरील त्यांच्या प्रशस्त   ‘हिरव्या कोप:या’त अनेक कुंडय़ा छान रचना करून मांडलेल्या होत्या. परंतु झाडं मात्र मलूल झालेली होती. त्यांचं म्हणणं आमच्या सास:यांनी हा कुंडय़ांचा संसार मांडला. ते रोज सकाळी बराच वेळ बागकाम करायचे. सासरे गेले आणि ‘हिरव्या कोप:या’ची रया गेली. आमच्या सास:यांच्या हातात जादू होती. तेव्हा इतकी सुंदर बहरायची ही झाडं. आताही आमचा ‘हिरवा कोपरा’ पूर्वीसारखा फुलावा म्हणून मी खूप प्रयत्न करते, वेळच्यावेळी खतपाणी टाकते, पण ती बहार काही परतून येत नाही.  तसं बघायला गेलं तर स्वातीताईंचे प्रयत्न काही कमी पडत नव्हते. पण मग असं का व्हावं?   खरंतर आपण निर्माण केलेला ‘हिरवा कोपरा’ ही एक संपूर्ण परिसंस्था आहे हे सर्वप्रथम समजून घ्यायला हवं. कुंडय़ांमधली माती, त्यातले जीवाणू, गांडुळं, पाणी, त्यात वाढणा:या वनस्पती यांसोबत आपणही याच परिसंस्थेचा घटक असतो. या परिसंस्थेला परिपूर्ण आणि स्वयंचलित बनवण्यासाठी आपल्यालाही त्यात तनामनानं सहभागी व्हावं लागतं. ‘हिरव्या कोप:या’तील प्रत्येक कुंडी ...

बाजारात भाजी घ्यायला जा, पाट्यांमध्ये नीट रचून ठेवलेल्या टवटवीत भाज्या मनाला भुरळ घालतात. एकसारख्या आकाराचे लालबुंद टोमॅटो, वांगी, ढोबळी मिरची चमकदार दिसतात. या भाज्या उत्तम, आरोग्यदायी असं वाटतं तुम्हाला? - तर ते चूक आहे. नैसर्गिकरीत्या पिकलेल्या, कीटकनाशकं न फवारलेल्या भाज्या-फळं अशी एकाच आकाराची, विनाडाग कधीच दिसत नाही. नजर बदलायची गरज आपल्याला आहे. बाजारात भाजी घ्यायला गेलो की नीटपणानं रचून ठेवलेल्या टवटवीत भाज्या मनाला भुरळ घालतात. समोर रचून ठेवलेले टोमॅटो, वांगी, ढोबळी मिरची रसरशीत तर दिसतेच पण प्रत्येक फळ एकसारखं दिसतं. वर्षानुवर्षे हेच चित्र आपल्या मनावर एवढं दाट कोरलेलं आहे. भाजीवर थोडासा जरी डाग दिसला तर आपण लगेच पुढच्या भाजीवाल्याकडे वळतो. पण आज चाळिशीत असलेल्या माझ्या मित्रांना त्यांनी त्यांच्या बालपणी पाहिलेला बाजार आठवत असेल. तेव्हा भाजीवाल्या मावशीच्या (जी स्वत: शेतकरीच असायची) टोपलीतील टोमॅटो, भेंडी, वांगी कधीच एकसारखी दिसायची नाहीत. प्रत्येक फळावर किंवा पालेभाजीच्या पानावर छोटासा डाग असायचा, थोडीशी कीड असायची. भाजी निवडताना आई, आजी बरोबर तेवढाच भाग क...